Разговарала: Ана Јовковска
ВАСКО МАРКОВСКИ
ПРИРОДАТА Е БОЛКА И КОПНЕЖ
АЈ: Од турски јазик ја преведовте илустрираната книга за деца Каде е мојот дом? (Чудна шума, 2023) со наслов на оригиналот: Benim evim nerede? од авторката и илустраторка Сезен Аксу Ташјурек. Читајќи ја оваа екокритика на една верверичка ми дојде да се прашам каков свет оставаме на нашите деца и на следните генерации… Не од некоја носталгичарска позиција, уште помалку од позиција на патетика, туку како крик за освестување дека крајно време е да намалиме со деструкција врз природата ако сакаме човештвото да има иднина. Детските сликовници не морализираат, не патронизираат, но погодуваат директно во срцето. Одлично книжевно издание кое ги сензибилизира децата да ја сакаат и почитуваат природата. Каков е вашиот однос кон природата?
ВМ: Природата е за мене болка и копнеж, радост и надеж, нашата природна средина, наша утешителка и учителка. На некој начин природата е наша секојдневна совест, мерило и лакмусова тест-хартија за тоа колку човештина останало во нас. Ме преокупира на разни начини, во секојдевните загатки и постапки, и како преокупација во авторското творештво. Дел е и од моите авторски провокации: во поезијата, во музиката и во фотографијата. Во фотографијата, низ годините нижам серијали со наслови „Дрвја“, „Природа и општество“, „Поздрав од градината“. Во поезијата една од омилените песни во моите книги ме опишува како „штурец меѓу возови“ и како некој „кој задремал пред телевизор, навивајќи за домаќинот на вечното дерби: Природа – Општество“. Во музиката, неколку години на чивилук ми стои закачено име за бенд „Последен поздрав“, кој на генерaциите што доаѓаат ќе им испраќа разгледници од „Природата“ и „Општеството“ на мојата генерација.
Помеѓу играчките од кои не се разделувам, веќе 40 години ми е свирењето, самиот со себе или со разни дружини: хармоника, гитара, бас-гитара, мандолина, мандола, софтвери за процесирање звук и за колажирање музика.
АЈ: Работите како туристички водич, патописец и литературен преведувач. Дипломиравте турски јазик и книжевност со чешки јазик и книжевност. Дваесетина година работевте како новинар, патописец и уредник во петнаесетина медиуми (радио, печатени и мултимедија). Автор сте на поетската книга Корпоративно утро (2013), на монографијата Урбани легенди (Бегемот, 2018, 2023), збирката репортажи Непознатата Македонија (Бегемот, 2020) и книгата поезија Скопски улици (Бегемот, 2022). Преведувате проза и поезија од турски на македонски јазик, а за вашите патописи сте награден со признанието „Најдобар промотор на Македонија“ за 2010 година. Кои други љубови не ви ги знаеме? Што ве прави среќен и спокоен?
ВМ: Помеѓу играчките од кои не се разделувам, веќе 40 години ми е свирењето, самиот со себе или со разни дружини: хармоника, гитара, бас-гитара, мандолина, мандола, софтвери за процесирање звук и за колажирање музика. Го споменав, патем, фотографирањето, кое во последниве неколку години го имам подзапоставено, но ме прогонува да му се вратам, особено на аналогната фотографија и на колекцијата од педесетина аналогни фотоапарати. Но, мислам дека посебно ми недостасува градинарењето – радост којашто ја открив во текот на пандемиските денови. Секојдневниот дијалог со природата: копање, сеење, ѓубрење, полевање, плевење, набљудување на секојдневните нови фази на цутењето, формирањето на плодовите и сѐ одново – од почеток. До толку знаеш да се заборавиш во таа природна врска, таму каде што најопипливо го доживуваш дијалогот на Создателот со Човекот, кому му е доверено да го негува и оплодува создаденото. Дека си претерал ќе те потсетат мускулите, ден-два потоа, но радосен си и иташ да се вратиш на следната доза борба што Промислата ти ја приредила: трудејќи се со пот над почвата за семето во градината, да ја забележиш насмевката на своите образи, од ‘ртењето на семето на благодатта во сопствениот живот.
Ми недостасува градинарењето – радост којашто ја открив во текот на пандемиските денови. Секојдневниот дијалог со природата: копање, сеење, ѓубрење, полевање, плевење, набљудување на секојдневните нови фази на цутењето…
АЈ: Што е клучно за добриот превод? И како се постигнува да се наштима тонот на авторот, топлината на зборовите и нивните емотивни калории?
ВМ: Наједноставно можеби би се изразил Константин Миладинов, во „Шупељка“, испеана на мојот мајчин јазик – струшкиот – во која идеал во свирењето му е да свири „как’ што те учит срцето“. Мислам дека идеалот во преводот е да го пронајдеме соодветниот дискурс во нашиот жив јазик за соодветната ситуација од текстот кој треба да му го пренесеме на нашиот читател. Размислувајќи за ова, се навраќам на времето кога го препејував турскиот поет-меѓник Орхан Вели. Процесот главно се одвиваше во Националната и универзитетска библиотека „Свети Климент Охридски“, опкружен со стиховите, тефтерите, речниците, големите томови посветени на историјата на турската книжевност. Но, суштината на јазикот на Орхан, верувам, ја најдов во чајџилницата „Дардо“ или „Кај Насер“ во скопската стара чаршија, секогаш кога ќе згуснеше. Во турскиот јазик постои изразот kulak misafiri olmak – демек, да му бидеш некому „гостин со уво“, да им ги заслушуваш разговорите на луѓето.
Наједноставно би се изразил Константин Миладинов, во „Шупељка“, испеана на мојот мајчин јазик – струшкиот – во која идеал во свирењето му е да свири „как’ што те учит срцето“.
Секогаш кога ќе затребаше човечка топлина во стиховите – нешто по што е познат Орхан Вели како поет – седни во чајџилницата, испиј чај-два, три – сам, или со другарите Турци од Скопје – слушај ги луѓето наоколу – изразот ќе се појави. Разрешница за најкомпликуваните јазични загатки. Методот го нареков „амбиентали апроксимации“, искуство кое многупати ми помогнало и редовно го користам, секогаш кога треба да се сетира тонот пред почетокот на некој нов превод.
Фотографии: Виктор Поповски
КСЕНИЈА ЧОЧКОВА
ПРЕВЕДУВАЊЕТО Е ИНТИМЕН ПРОЦЕС
АЈ: Работите како книжевна преведувачка и менаџерка во културата во Баден-Баден, Германија. Во својата професионална биографија имате повеќе изложби, конференции и различни проекти од областа на културата. Со литературен превод се занимавате повеќе од дваесет години и досега имате објавено преку триесет преводи на автори од германско говорно подрачје. Во ваш превод се објавени автори како Зигфрид Ленц, Бернхард Шлинк, Јулија Франк, Елфриде Јелинек, Бертолт Брехт, Роберт Музил и други. Наградени сте со повеќе стипендии како „Средба на преведувачи“ организирана од Литературниот колоквиум Берлин, „Преведувачка резиденција“ на Гете институтот и фондацијата Алфред Тепфер во Гут Зиген и други. Што е клучно помеѓу текстот и преводот? Како се создава професионалната хемија помеѓу авторот и преведувачот?
КЧ: Преведувањето литература за мене е многу интимен процес. Од една страна тука е авторот или авторката, кои може да ми се повеќе или помалку познати, и од друга страна е јазикот, мајчиниот и странскиот јазик, во мојот случај германскиот. Многу често додека преведувам се фаќам себеси како водам замислен дијалог со пишувачот/пишувачката на текстот, но исто така и со ликовите, со кои многу често целосно се соживувам, па имам чувство како во тие неколку месеци да живеам нечиј туѓ живот и да мислам со туѓи зборови. Меѓутоа во текот на преведувањето текстот станува исто толку и мој, особено кога го читам преводот по втор или третпат, тогаш излегуваат на виделина нијансите, моите решенија за одреден збор, реченица, сцена. За крај би рекла дека во деновите и месеците кога се занимавам интензивно со одредена книга авторот или авторката и јас сме најдобри пријатели, не секогаш е тоа љубов, но сакам да верувам дека е искрена врска (се смее).
Пред неколку години ја загубив мајка ми, така што не бев подготвена да ја прочитам книгата веднаш по објавувањето во Германија. Ми беше потребно време да се соочам со ваква болна тема во литературата.
АЈ: Книжевноста ни помага да ги сензибилизираме децата со тешките и комплексни теми како што е смртта. Една таква приказна е Големата црна птица од германската авторката Штефани Хефлер, која работела и како учителка и како театарски едукатор. Големата црна птица раскажува за деновите што следуваат по шокот кога децата се соочуваат со смртта на својата мајка. Приказна за несфатливото, за интензитетот на чувствата, за блискоста, утехата и враќањето на самодовербата. За смртта како замавнување со крилја на голема црна птица, која прелетува, а нејзината сенка паѓа… Каков е вашиот однос кон загубата?
КЧ: За мене преведувањето на Големата црна птица од Штефани Хефлер беше многу лично искуство. Пред неколку години ја загубив мајка ми, така што не бев подготвена да ја прочитам книгата на Хефлер веднаш по објавувањето во Германија, иако бев на нејзината промоција. Ми беше потребно време како возрасен човек да се соочам со ваква болна тема во литературата. Откако го преведов овој роман, сфатив дека всушност сум размислувала многу погрешно. Дека токму во таков момент на болка е всушност препорачливо да се соочиме со болката на другиот, макар било тоа и фиктивна приказна. Овој роман ја тематизира загубата, меѓутоа е толку топол и искрен и едноставно убав, што би им го препорачала на сите, не само на оние кои загубиле некого во животот.
Преку мислите на Теа можеме да ги доживееме војната, бедата, сиромаштијата во сета нивна суровост, меѓутоа и да најдеме надеж и радост во секој нов ден.
АЈ: Неодамна го читав графичкиот роман Теа. Дневник (Чудна шума, 2025) од германската авторка и илустраторка Криста Унцнер во ваш превод од германски јазик. Ми помогна да преџвакам некои болки. Додека бомбашите грмат над куќата во Берлин, 18-годишната Теа пишува дневник. По смртта на Теа, седумдесет години подоцна, Криста го добива дневникот на мајка си. По завршувањето на војната, овој дневник ни дозволува да доживееме растревожувачки денови на една жена, чиј страв, радост, гнев и сомнеж не се филтрирани низ спомените. Овој дневник станува дијалог, уметност, документ, книга со цртежи. Каков беше предизвикот да се преведува графички роман кој зборува за војната и страдањето?
КЧ: Теа беше втор графички роман што можев да го преведам на македонски, и преведувањето графички романи ми е радосен предизвик. Речениците се многу покуси, секој збор е одмерен и многу свесно избран од страна на авторот или авторката. Исто така текстот мора да функционира во комбинација со цртежот или сликата. Токму визуелното нуди можност за уште поголемо соживување со приказната. Особено во случајот на Теа, роман-дневник во кој Криста Унцнер ги прикажува можеби најболните денови од биографијата на својата мајка.
Она што мене ми беше можеби највпечатливо во оваа книга, беше токму прикажувањето на страдањето на обичниот човек во Германија во текот на Втората светска војна. Сите дилеми, прашања, стравови што ѝ се наметнуваат на Теа, додека власта го уверува народот дека страда, но дека тоа е за една повисока оправдана цел, имено за победата. Преку мислите на Теа, и илустрациите на Унцнер можеме да ги доживееме војната, бедата, сиромаштијата во сета нивна суровост, меѓутоа и да најдеме надеж и радост во секој нов ден.
Фотографии: Доминик Бревинг
ЕЛИ ПУЈОВСКА
ЉУБОВТА КАКО ПРОЦЕС НА СОЗРЕВАЊЕ, РАНЛИВОСТ И ПРИФАЌАЊЕ
АЈ: Од холандски јазик го преведовте Едвард ван де Вендел, автор на стотина книги за деца и млади: романи, сликовници, хроники и графички новели за млади, кој за својот опус ја има добиено наградата „Тео Тајсен“ (2024), највисокото холандско признание за автор на детска литература. Неколку пати бил номиниран за Меморијалната награда „Астрид Линдгрен“ и за наградата „Ханс Кристијан Андерсен“. Неговите книги се преведени на повеќе од дваесет и пет светски јазици. Само по себе ова е голем предизвик. Уште повеќе што неговото дело Денови на блуграс-љубов (Чудна шума, 2024), првпат издадено во 1999 година, сѐ уште се смета за револуционерно, поместувајќи ги границите и рушејќи ги табуата. Верувам дека ви беше интересно искуство преведувањето на оваа интензивна и незаборавна приказна за првата љубов, за сексуалното будење и квир љубовта. Каков беше, всушност, предизвикот да се преведе квир роман?
ЕП: Денови на блуграс-љубов е тивка, чувствителна и длабоко човечка книга, во која Едвард ван де Вендел со прецизна нежност ја раскажува приказната за љубовта како процес на созревање, ранливост и прифаќање. Романот не се потпира на драматични пресврти, туку на внатрешни движења: погледи, недоречености, мали гестови што ја носат тежината на големите чувства.
Квир прозата често се движи на границата меѓу јазикот и телото, меѓу кажаното и премолченото, па преведувачот не преведува само зборови, туку и искуства што биле потиснати, замолчени или погрешно именувани. Предизвикот во преводот на квир роман произлегува од потребата да се зачува идентитетската и емоционалната специфичност на текстот во јазик и култура што често немаат стабилни или неутрални еквиваленти за квир искуствата. Преведувачот не пренесува само значења, туку и општествено чувствителни позиции, при што мора да избегне бришење и сензационализирање на различноста.
Квир прозата се движи на границата меѓу јазикот и телото, меѓу кажаното и премолченото.
АЈ: Нарацијата на романот буди силна емпатија. Како се преведува односно како се доловува емпатија при преводот? Како се постигнува да се наштима тонот на авторот, топлината на зборовите и нивните калории во емотивна смисла?
ЕП: Емпатијата во преводот не се внесува — туку се открива. Преведувачот мора најпрво да се симне од сопствениот јазик и да застане во туѓиот глас, таму каде што зборот веќе не е знак, туку трага од искуство. Емпатијата се раѓа во свеста дека текстот не е предмет за пренос, туку исповед што бара одговорност. Таа се доловува преку почит кон внатрешната логика на ликот: преку синтакса што дише, преку реченица што знае кога да запре и кога да проговори со болка. Преводот е и толкување — секој избор е мал суд меѓу смислата и совеста. Затоа емпатичниот превод не ја појаснува туѓата болка, туку ја остава да одѕвонува во јазикот во кој се обликува. Тонот на авторот не се имитира, туку се штима, како инструмент што мора прво да го запознаеш по отпорот на жиците. Тоа се постигнува со длабинско читање: не само на зборовите што се пренесени од авторот, туку и на начинот на кој тој молчи, каде ја запира реченицата и со каков ритам повторно го продолжува својот тек.
Преведувачот мора да знае кога зборот треба да засити, а кога да остави чувство на глад зад себе.
Топлината на зборовите произлегува од таа ритмичка верност — од изборот на зборови што не се најубави, туку најточни. „Калориите“ на зборовите, нивната емотивна тежина, се мерат преку контекстот, а не преку интензитетот. Преведувачот мора да знае кога зборот треба да засити, а кога да остави чувство на глад зад себе. Преголемата експресивност го прегрева текстот; премалата го заледува. Затоа вистинското штимање е прашање на искуство: емотивната енергија се чува така што преводот не додава чувства, туку ги пренесува оние што веќе тивко вријат во оригиналот.
Емпатијата се раѓа во свеста дека текстот не е предмет за пренос, туку исповед што бара одговорност.
АЈ: Имате преведено над седумдесет дела од холандски и фламански јазик на македонски. Добитничка сте на наградaта „Златно перо“ за најдобар превод на годината за романот Розата и вепарот од Ане Провоуст. Уредничка сте во издавачката куќа АНКХ. Што друго би кажеле за себе, надвор од професионалните рамки? Што сакате да правите кога не работите? Што ве прави среќна и спокојна?
ЕП: Надвор од професионалните рамки, јас сум личност што ја мери среќата не по постигнувања, туку по внатрешна рамнотежа. Се задоволувам со успехот и доброто на семејството — тоа ми е најсигурниот доказ дека животот оди во правилна насока. Не ми се потребни многу нешта за спокој: тивок ден, уреден дом и време што не брза. Кога не работам, најчесто сум во природа. Сонцето ми е ориентир, не часовник; прошетките, градината, животните ми се начин да се вратам во телото и да ги средам мислите. Таму, меѓу едноставниот ритам, се учам на трпение и присутност. Сакам читање без цел, готвење како грижа, тишина што не е празна. Среќна и спокојна ме прави чувството дека ништо суштински не ми недостига. Дека денот има смисла и без големи настани, дека можам да бидам корисна, нежна и тивка. Верувам во малите, неопходни радости — тие го хранат и умот, и душата, и телото.
е-Списание „Чудна шума“ 
Напишете коментар